Bilim Teknoloji
Virüsler, Coronavirüs ve Covid-19
Mikroplar Dünyasına Bakış : Virüsler, Coronavirüs ve Covid-19
Prof. Dr. Ahmet Asan
Trakya Üniversitesi,
Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü,
Öğretim Üyesi
Bazı araştırmacılar her ne kadar virüslerin plasmid (https://tr.wikipedia.org/wiki/Plazmid) veya bakterilerden geliştiğini öne sürüyorsa da, virüslerin orijini hakkındaki bilgilerimiz yetersizdir (https://en.wikipedia.org/wiki/Introduction_to_viruses).
Virüsler, genetik materyallerini çevreleyen koruyucu bir dış tabakaya sahiptir ve sadece 1 tip nükleik asit içerirler: DNA veya RNA. Biyolojik sistemlerde genetik yapıda RNA olması sadece bazı virüslere özgüdür.
Nükleik asidi çevreleyen ve kapsit olarak bilinen viral tabaka yapısı, kapsomer denilen protein alt ünitelerinden oluşmuştur. Örneğin TMV (Tobacco mosaic virüs) gibi bir virüsün kapsidi, nükleik asit çevresinde helikal bir bobin formundadır.
Virüs terimi latincede “zehir” anlamına gelir. Virüsler, sadece elektron mikroskobunun yardımıyla görülebilen çok küçük infeksiyon ajanlarıdır. Bunlar, yaklaşık olarak 0.02 – 0.3 μm’lik boyutlarıyla (1 mikrometre = 0.0001 santimetre), çoğu bakteriyal hücrelerden 10 – 100 defa daha küçüktür. Virüslerde hücresel yapı yoktur. Bazı virüsler, virüs partikülünü çevreleyen bir zarfa sahiptir (alkol özellikle bu zarf üzerinde etkilidir) (https://www.insider.com/why-soap-is-better-defense-against-coronavirus-than-hand-sanitizer-2020-3). Bu zarflar, özel fonksiyonlu proteinlere sahiptir. Zarf proteinlerinin bazıları viral partikülden dışarıya çıkabilir (coronavirüsde olduğu gibi). Böyle yapılar, virüsün dış yüzeyi üzerinde uzun-sivri bir şekilde çok sık olarak oluşurlar. Bu proteinlerin bazıları, virüsün konukçu hücreye bağlanmasında rol oynar. Virüsün uygun hücre içinde bulunması, virüsü konukçunun bağışıklık sisteminden kaçınmasına ve yabancı maddelerin yıkımından korunmasına yardımcı olur.
[ngg src=”galleries” ids=”51″ display=”pro_film”]Virüsler yapma, cansız – agar ile yapılan besiyerlerinde üreyemezler, embriyonlu yumurta, doku kültürü ve bitki, hayvan ve mikrobiyal hücrelerde çoğalabilirler. Virüsler konukçu hücrenin genetik potansiyelini kendi kontrolleri altına alır. Her ne kadar bir virüs kendi genetik materyalini içeriyor ve bununla üremesini gerçekleştiriyor olsa da, canlı bir organizmanın diğer özelliklerine sahip değildir. Dolayisiyle virüsler, canlı ve cansızlar arasında bir sınırda yer alıyor görünmektedir. Bu nedenle virüsler için “canlı” ve “cansız” terimlerini kullanmaktan ziyade, “fonksiyonel olarak aktif” veya “inaktif” terimlerini kullanmak daha doğrudur. Virüslerin büyüme ve üremesi, hücresel çoğalma yoluyla olmasından ziyade, virion partiküllerinin sayısındaki artışla gerçekleşir. Bu, virüslere has olan önemli bir özelliktir. Virüs ve virüsün içinde ürediği hücre arasında spesifik bir durum vardır. Her ne kadar viral üremenin spesifik detayları bir virüsden diğerine değişik olsa da, üremenin genel stratejisi çoğu virüsler için benzerdir. Bir virüsün üremesi, konukçu hücrede değişiklikle sonuçlanır. Genellikle hücre içindeki virüs sayısı arttığında hücreden çıkış başlar ve her virüs yeni bir sağlıklı hücreye girmeğe çalışır, döngü tekrarlanır.
Virüsler doğada çok yaygındır ve vahşi yaşamla insanlar arasındaki mesafe azaldıkça ve vahşi yaşamla temas arttıkça daha önce hiç bilmediğimiz yeni infeksiyon ajanlarıyla, yeni virüslerle karşılaşma olasılığımız artar. Tıpkı 1970’li yıllarda Ebola ve 1980’li yıllarda HIV’le karşılaştığımız gibi. İnsan vücudu daha önce hiç karşılaşmadığı bir virüs veya başka bir infeksiyon ajanıyla karşılaştığı zaman ilk etapda bağışıklık sisteminin başarılı olması zordur.
1960’lı yıllardan beri bilinen coronavirüsler çok çeşitlidir ve yüzeylerindeki çıkıntılar “taç”’a benzediği için bu isim verilmiştir. SARS, MERS ve Covid-19’a sebep olan ajanlar da coronavirüslerdir ve özellikle memeliler ve kuşlarda bulunurlar; ancak her konakda yaptıkları etkiler aynı olmayabilir. Coronavirüsler zarflıdır ve RNA virüsleridir (Bakınız: https://en.wikipedia.org/wiki/Coronavirus).
Bir coronavirüs hastalığı olan Covid-19, insandan insana bulaşabilir; bulaşma hasta kişilerin hapşırma-öksürmesiyle damlacıkların saçılması, bunların solunmasıyla ve hasta kişilerin ellerinin değdiği yerlere sağlıklı kişilerin ellerinin dokunması ve bu sağlıklı kişilerin kontamine olmuş ellerini ağıza-buruna götürmesiyle de bulaşma olabilir. Covid-19’da insandan insana bulaşma çok yaygındır. Bir infeksiyon hastalığında hasta 1 kişinin hastalığı ortalama kaç kişiye bulaştırdığı önemlidir.Buna R0 değeri denir.
(Bakınız: http://www.hisam.hacettepe.edu.tr/chbhastalik/sunum/LeventAkin.pdf). Örneğin gripte bu değer ortalama 1.2 – 1.6 civarındayken, Covid-19’da ortalama 2-5 civarındadır (SARS: 2-4; MERS: 2.5-7.2). Ancak dünyadaki en büyük salgınlardan biri olan 1918 İspanyol grip pandemisinde R0 değeri 1.4-2.8 değerine ulaşmıştır (Bakınız: https://www.infectioncontroltoday.com/public-health/100-years-after-spanish-flu-lessons-learned-and-challenges-future).
Covid-19’da 20 Mart 2020 itibariyle vaka sayısı 258,052, ölü sayısı 11,277 ve ölüm oranı % 4.4 civarındadır ancak henüz kesin tanı konulamayan vakalar da dikkate alınırsa ölüm oranının % 1 civarına düşeceği tahmin edilmektedir (https://www.businessinsider.com/coronavirus-contagious-r-naught-average-patient-spread-2020-3). Yani 1 hasta kişi kısa bir sürede 625 kişiye hastalığı bulaştırabilir. 1 kişi 5 kişiye, bu 5 kişinin her biri başka 5 kişiye bulaştırabilir. Bu nedenle insanların biribirlerinden uzak durması bu aşamada çok önemli çünkü bu zincirin bir şekilde kırılması gerekir. Patojen bakteri ve mantarlar için üretilen hiçbir antibiyotik virüslere etki etmez. Virüslere karşı aşılar ve antiviral ilaçlar kullanılır. Aşı koruyucu ve serum kurtarıcıdır.
Aslında geçmişte de dünyada salgınlar meydana gelmiştir. Ancak eskiden bir bölgede salgın başladığı zaman, uçak, araba gibi ulaşım araçları olmadığından salgın genellikle lokal olarak kalıyordu (1347 veba salgını hariç, bu salgın gemilerdeki farelerle Kırım üzerinden İtalya’ya, oradan da Avrupa’ya yayılmıştır, dünyadaki en büyük salgınlardan biridir ve sebebi, Yersinia pestis adında bir bakteridir; bu salgında tahmini 75-200 milyon kadar insan hayatını kaybetmiştir) (TRT Belgesel Kanalı: İnsanlık tarihinin şifreleri, yayınlanma tarihi: 3 Mart 2020, Saat 13.00 ve 23.55; http://www.frigfotograf.com/ipekboceginin-hikayesi/). Ama bugün uçaklar birçok ülkeden hareket edip başka ülkelere gidiyorlar ve eğer varsa patojenleri de taşıyorlar. İste bu nedenle şu anki Covid-19 pandemisi (pandemi: bir infeksiyonun tüm dünyayı etkileyecek hale gelmesi durumu) için ülkeler uçakları artık birçok ülkeye uçurmuyorlar, sınırlar bu yüzden kapatılıyor çünkü virüsler kendi başlarına hareket edemez, bir yere gidemezler, virüsleri bir yerden bir yere taşıyanlar insanlardır; aynı zamanda diğer konakçılar örneğin memeli hayvanlar, kuşlar.
Covid-19 için gelecekte ne olabilir? 2003’de SARS-CoV ortaya çıktı tüm dünyada 774 kişi öldü, 2012’de MERS-CoV’da 400, 2018 MERS-CoV’da ise 41 kişi öldü (https://en.wikipedia.org/wiki/Coronavirus). Covid-19 için tüm dünyada ölen kişi sayıları maalesef bunlardan yüksektir, artış devam etmektedir. Ancak geçmişe göre salgınlar ve patojenler hakkındaki bilgilerimiz daha fazladır, teknolojimiz daha iyidir, dünya liderleri bilim insanlarına şu dönemde daha çok değer veriyorlar, insanlık bu salgının da üstesinden gelecektir, tıpkı Çin, Singapur ve Güney Kore’nin Covid-19 için başarılı olmaları gibi.
Yararlanılan Bazı Kaynaklar
– http://www.hisam.hacettepe.edu.tr/chbhastalik/sunum/LeventAkin.pdf
– https://en.wikipedia.org/wiki/Coronavirus
– http://www.frigfotograf.com/ipekboceginin-hikayesi/
– https://www.businessinsider.com/coronavirus-contagious-r-naught-average-patient-spread-2020-3
– https://www.insider.com/why-soap-is-better-defense-against-coronavirus-than-hand-sanitizer-2020-3
– https://en.wikipedia.org/wiki/Introduction_to_viruses
– TRT Belgesel Kanalı: İnsanlık tarihinin şifreleri, yayınlanma tarihi: 3 Mart 2020, Saat 13.00 ve 23.55.
Fotoğraflar :
Photo by Fusion Medical Animation on Unsplash
Photo by Martin Sanchez on Unsplash
Photo by National Cancer Institute on Unsplash
Photo by Brian McGowan on Unsplash
Photo by Viktor Forgacs on Unsplash
